Russell Banks

Μετάφραση: Άννα Μαραγκάκη

Εκδόσεις: Πόλις

Σελ.: 384

Ο πολυβραβευμένος και δημοφιλής συγγραφέας Ράσελ Μπανκς υπήρξε από τους σημαντικότερους και πιο πολιτικοποιημένους εκπροσώπους των σύγχρονων αμερικανικών γραμμάτων. Συμμετείχε στα πολιτικά κινήματα της δεκαετίας του ’60 αποτυπώνοντας με την πένα του – ήσυχα, χωρίς εντυπωσιασμούς και τάση διδακτισμού – τις αντιφάσεις και τις εκρήξεις της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας. Διετέλεσε πρόεδρος του Διεθνούς Κοινοβουλίου Συγγραφέων για αρκετά χρόνια και ήταν μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Γραμμάτων.

Έχοντας πάντα ακλόνητη πίστη στην αξία της λογοτεχνίας και της λογοτεχνίας εκείνης που τον διαμόρφωσε, διαθέτοντας μια τάση για εξονυχιστική «έρευνα» στις σκιώδεις πλευρές της αμερικανικής κοινωνίας και με τρομερή, οξυδερκή λεπτομέρεια στην πρόζα του, έγραψε εξαίρετα έργα, που αντανακλούν ζητήματα ηθικής, προσωπικών διλημμάτων, ύπαρξης, θανάτου και οικογενειακών δεσμών, με φόντο την ανθρώπινη μοίρα που κολυμπάει στα κύματα της Ιστορίας. Στο σύνολό τους, τα βιβλία του Μπανκς διαθέτουν καυστικό ύφος, διατηρούν χαμηλούς τόνους και έχουν για ήρωες ανθρώπους της εργατικής τάξης, τους οποίους ο συγγραφέας έπλασε με τρυφερότητα και συμπάθεια, εμβαθύνοντας στον ψυχισμό τους.

Αν και γνωστός στη χώρα μας, είναι ελάχιστα μεταφρασμένος. «Το γλυκό πεπρωμένο» κυκλοφόρησε και κυκλοφορεί από το Floral books (πάνω στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα βασίστηκε η θρυλική ομότιτλη ταινία του Ατόμ Εγκογιάν), το 1994 κυκλοφόρησε από το Οξύ «Το ξύπνημα του Μπόουν», ενώ το 2008 οι εκδόσεις Πόλις εξέδωσαν το υπέροχο «American darling» (δυστυχώς, αμφότερα εξαντλημένα).

Οπότε, ήταν ιδιαίτερα ευχάριστη έκπληξη, τόσα χρόνια μετά, που οι εκδόσεις Πόλις ανέλαβαν τη μετάφραση και την έκδοση ενός ακόμα έργου αυτού του κορυφαίου συγγραφέα, το «Oh, Canada» (το οποίο, το 2024, μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Πολ Σρέιντερ με πρωταγωνιστή τον Ρίτσαρντ Γκιρ), ένα εκ των τελευταίων μυθιστορημάτων που έγραψε ο Μπανκς πριν φύγει απ’ τη ζωή το 2023, άρα γραμμένο υπό διαφορετική συνθήκη, σε διαφορετικό ύφος από τα προηγούμενά του κι ίσως τελικά το πιο προσωπικό του, με προσθήκη αυτοβιογραφικών στοιχείων, πιο βαθυστόχαστο, βαθύτατα ανθρώπινο, γραμμένο ως ελεγεία για τη ζωή που οδεύει προς το τέρμα της, για την καταβύθιση στα θολά νερά της μνήμης και της συνείδησης.

Πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος είναι ο Λέοναρντ (Λίο) Φάιφ, αριστερών πεποιθήσεων, φημισμένος δημιουργός ντοκιμαντέρ κι ένας από τους χιλιάδες νεαρούς Αμερικανούς άντρες που, το 1968, διέφυγαν στον Καναδά για να γλιτώσουν την επιστράτευση κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ. Στο αφηγηματικό παρόν αυτού του αριστουργηματικού μυθιστορήματος, ο Λίο Φάιφ είναι πλέον 78 ετών, ζει στο Μόντρεαλ, πάσχει από καρκίνο και βρίσκεται στο τελικό στάδιο της ασθένειας, στο χείλος του θανάτου. Δέχεται να δώσει μια τελευταία συνέντευξη, κινηματογραφημένη από τον μαθητή και θαυμαστή του Μάλκομ Μακλίοντ, για λογαριασμό της Καναδικής Ραδιοτηλεοπτικής Εταιρείας που χρηματοδότησε τη συγκεκριμένη παραγωγή. Τίτλος της συνέντευξης – ντοκιμαντέρ (που τελικά παίρνει άλλη τροπή από την αναμενόμενη, καθώς ο Φάιφ παρακάμπτει την ατζέντα των ερωτήσεων που αφορούν την καριέρα του ως σκηνοθέτη και πολιτικού ακτιβιστή και χειρίζεται τα πράγματα όπως επιθυμεί) είναι «Oh, Canada» και η ημερομηνία των γυρισμάτων (όπως και της εξέλιξης της ιστορίας ) είναι – καθόλου τυχαία – η 1η Απριλίου του 2018, ένα ευφυές «παιχνίδι» του Μπανκς με το έθιμο του April Fools’ Day, όπου αναμειγνύεται η αλήθεια με το ψέμα.

Το σαλόνι της μεγαλοπρεπούς οικίας του Φάιφ έχει μετατραπεί σε κατάλληλο – άδειο από έπιπλα – σκηνικό κινηματογράφησης, σε ένα… μαύρο κουτί απροσδιόριστων διαστάσεων. Με τη βοήθεια της Ρενέ, της νοσοκόμας ημερήσιας φροντίδας, που τον φροντίζει και μετακινεί το αναπηρικό του καρότσι, ο Λίο Φάιφ μπαίνει σ’ αυτό το μαύρο κουτί και με την παρουσία του το μεταμορφώνει σε ένα μπεκετικό σκηνικό, σε ένα προσωπικό κελί εξομολόγησης, σε έναν άλλοτε ημιφωτισμένο κι άλλοτε κατασκότεινο αφηγηματικό χάρτη αναδρομών, διαδρομών, ενοχών, εποχών, ερωτημάτων, προσώπων, παραδοχής, απολογίας και εξιλέωσης.

Εκεί, ανάμεσα στα μέλη του κινηματογραφικού συνεργείου, βρίσκεται και η Έμμα, η σύζυγος του Φάιφ, από την οποία εκείνος απαιτεί να είναι διαρκώς παρούσα. Ο Λίο στρέφει τον προβολέα επάνω του και πάνω στα ανείπωτά του. Τσακισμένος μεν από την αρρώστια και την ισχυρή επίδραση των φαρμάκων, με τον οργανισμό και το σώμα του υπό κατάρρευση, αποφασισμένος δε να πει όσα ποτέ δεν είπε, με μια ασυγκράτητη ορμή να αποκαλύψει και να αποκαλυφθεί, κάνοντας μια απόπειρα προθανάτιας κάθαρσης, θέλοντας να απομυθοποιήσει τον μύθο γύρω από το όνομά του και την καριέρα του. Κι έτσι, αρχίζει να ξετυλίγει τον πολυτάραχο βίο του και το κρυφό παρελθόν του μπροστά στον φακό.

Στην αρχή των γυρισμάτων, οι αφηγήσεις του έχουν συνοχή και νόημα. Όσο περνά η ώρα, εκείνος συχνά υποφέρει από πόνους, κουράζεται, χάνει τον ειρμό της σκέψης του κι όλα όσα εξιστορεί, διακεκομμένα, μοιάζουν συγκεχυμένα και ασύνδετα. Η Έμμα, ήδη σοκαρισμένη από κάποιες πρώτες του αποκαλύψεις (σε πολύ νεαρή ηλικία ο Λίο έκανε δύο γάμους, απέκτησε παιδιά, άρχισε να χτίζει μια ταυτότητα και τα εγκατέλειψε όλα), τον προτρέπει να σταματήσουν το γύρισμα για να ξεκουραστεί και κυρίως για να προστατεύσει τη φήμη του. Ο Λίο, ανένδοτος, νιώθοντας ότι δεν του μένει πολύς χρόνος, επιθυμεί διακαώς να συνεχίσει τις αφηγήσεις του, που τελικά έχουν βασικό αποδέκτη την Έμμα. Είναι η τελευταία του ευκαιρία να απογυμνωθεί μπροστά της, να της πει όσα δεν τόλμησε ποτέ να της πει ευθέως και ιδιωτικά, γιατί δεν άντεχε το βλέμμα της, γιατί κρυβόταν απ’ το βλέμμα της κι από εκείνη, όπως κρυβόταν απ’ τον εαυτό του, απ’ τον κόσμο, απ’ το κενό της καλλιτεχνικής του φύσης, γιατί πάντα έφευγε περιμένοντας πάντα ότι θα έφτανε κάπου. Και οι αφηγήσεις του συνεχίζονται πότε με εκλάμψεις και διαύγεια και πότε με πυκνά πέπλα ομίχλης, με αλήθειες, με ψέματα, με δανεικές κατασκευασμένες μνήμες, ξεσκεπάζοντας τον εαυτό του, τη χώρα του, την καρδιά του, τον φόβο του.

Τον μόνιμο φόβο του απέναντι στη δύναμη της αγάπης κι όταν αργότερα συνήθισε την απουσία της, τελικά ξέχασε πως υπήρχε κάπου και τον περίμενε. Και τώρα, εδώ, μπροστά στον φακό, μπροστά στο συνεργείο και στην Έμμα, ζητάει, αυτή την ύστατη ώρα, να αγαπήσει και να αγαπηθεί.

Ο χρόνος, καταβροχθίζοντας μαζί με τον καρκίνο τον Λίο, στροβιλίζεται και σκορπά στον αέρα πρόσωπα και γεγονότα, το υποκειμενικό και το αντικειμενικό, τον αφηγητή και τον δημιουργό, τα βλέμματα και τους ρόλους. Και η γραμμή μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας θολώνει. Ο Λίο Φάιφ εξιστορεί αποσπάσματα της αληθινής και κατασκευασμένης ζωής του, επινοώντας έναν καινούργιο εαυτό μακριά απ’ τον εαυτό τού αντιρρησία συνείδησης, του φυγά, του τυχοδιώκτη, του δειλού, του προδότη, του λιποτάκτη.

Κυρίως με χρήση αποστασιοποιημένης τριτοπρόσωπης αφήγησης (ακόμα και ο Λίο αφηγείται τα του βίου του σε τρίτο πρόσωπο ως θεατής κι ως αφηγητής ενός άλλου), με χρήση αφηγηματικού ενεστώτα, διαλόγων και αναδρομών, ο Ράσελ Μπανκς δημιούργησε ένα μυθιστορηματικό επίτευγμα για τη θνητότητα, για την ανάγκη συγχώρεσης και άφεσης αμαρτιών, για τα λάθη που δεν παραγράφονται, γιατί ο χρόνος δεν γυρίζει πίσω, για την τραγωδία και το γελοίο της ύπαρξης, για την αλήθεια που κατακλύζει το ψέμα και το ψέμα που υψώνεται σαν απόρθητο κάστρο πάνω στα θεμέλια της αλήθειας. Ένα βαθιά πολιτικό, τολμηρό και άκρως συγκινητικό μυθιστόρημα, εξόχως κινηματογραφικού ρυθμού, που κινείται μπρος πίσω, απ’ το παρελθόν στο παρόν και αντίστροφα, με μνήμες μέσα σε μνήμες, με πλάνα άψογα μονταρισμένα αλλά και αμοντάριστα, θολωμένα, γκρο που σβήνουν σε γρήγορο γενικό. Μέχρι το λυτρωτικό fade out.

Η Άννα Μαραγκάκη, από τις πιο σημαντικές μας μεταφράστριες, δούλεψε με ακρίβεια και ψυχή τον ακριβό λόγο του Ράσελ Μπανκς και παρέδωσε μια υποδειγματική, άρτια, λαμπρή μετάφραση.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Απομονωτήριο Λοιμυπόπτων Ζώων

Βιβλίο: Η ανελέητη σύγκρουση στη Μέση Ανατολή

Βιβλίο: Μια γλαφυρή τοιχογραφία της δεκαετίας του ’80